Web3 yoki Web 3.0 — bu internetning yangi avlodi bo‘lib, u markazsizlashtirish (decentralization), blokcheyn va kriptoaktivlarga asoslangan. An’anaviy internet (Web2) dan farqli o‘laroq, Web3 foydalanuvchilarga o‘z ma’lumotlari va raqamli aktivlari ustidan to‘liq nazorat qilish imkoniyatini beradi, vositachilarni yo‘q qiladi hamda xavfsizlik va maxfiylikni oshiradi.

Ushbu maqolada Web3 nima ekanligini, u oldingi internet avlodlaridan qanday farq qilishini, qaysi texnologiyalar asosida qurilganini va u raqamli dunyoni qanday o‘zgartirayotganini tushuntirib beramiz.

Internet evolyutsiyasi: Web1 dan Web3 gacha

Web3 tushunchasini tushunishdan oldin, internet qanday rivojlanganini ko‘rib chiqaylik:

1. Web 1.0 (1990-yillar – 2000-yillarning boshlari)

- Bu "statik internet" bo‘lib, foydalanuvchilar faqat saytlar orqali ma’lumotlarni o‘qiy olgan, lekin o‘zaro muloqot qila olmagan.

- Misollar: ilk veb-saytlar, statik HTML sahifalari, Yahoo, AltaVista.

2. Web 2.0 (2000-yillarning o‘rtalaridan hozirgacha)

- Bu "interaktiv internet" bo‘lib, foydalanuvchilar kontent yaratishi va bir-biri bilan muloqot qilishi mumkin bo‘ldi.

- Misollar: ijtimoiy tarmoqlar (Facebook, Instagram), kontent platformalari (YouTube, Medium), bulutli xizmatlar (Google Drive).

- Kamchiligi: markazlashuv – yirik kompaniyalar foydalanuvchi ma’lumotlarini nazorat qiladi va ularni monetizatsiya qiladi.

3. Web 3.0 (kelajak interneti)

- Bu "markazsizlashtirilgan internet" bo‘lib, foydalanuvchilar o‘z ma’lumotlari va raqamli aktivlarini nazorat qiladi.

- Blokcheyn, kriptoaktivlar, aqlli shartnomalar (smart contracts) va markazsizlashtirilgan ilovalarga (DApps) asoslangan.

- Asosiy maqsad — banklar, ijtimoiy tarmoqlar va IT gigantlar kabi vositachilarni yo‘q qilish va foydalanuvchilarga ko‘proq erkinlik berish.

Web3 ning asosiy texnologiyalari

Web3 quyidagi asosiy texnologiyalarga tayanadi:

1. Blokcheyn

Blokcheyn – bu taqsimlangan ma’lumotlar bazasi bo‘lib, undagi ma’lumotlar bloklarga yoziladi va zanjir shaklida bog‘lanadi. Bu xavfsizlik, shaffoflik va o‘zgarmaslikni ta’minlaydi.

Misollar: Ethereum, Solana, Polkadot.

2. Aqlli shartnomalar (Smart Contracts)

Aqlli shartnoma – bu oraliq shaxslarsiz avtomatik bajariladigan raqamli bitim.

Misol: Agar xaridor kriptoaktivda to‘lov qilsa, aqlli shartnoma avtomatik ravishda unga raqamli aktivni o‘tkazib beradi.

3. Markazsizlashtirilgan ilovalar (DApps)

Bu serverlarsiz ishlaydigan va blokcheynga asoslangan ilovalar.

Misollar:

- Uniswap (markazsizlashtirilgan birja)

- Aave (kriptoaktiv kreditlash xizmati)

- OpenSea (NFT bozori)

4. Kriptovaktivlar va tokenlar

Kriptoaktivlar Web3 da nafaqat to‘lov vositasi, balki loyihalarni boshqarish vositasi (governance tokens) sifatida ham ishlatiladi.

Misollar:

- Bitcoin (BTC) – raqamli oltin

- Ethereum (ETH) – aqlli shartnomalar uchun asosiy tarmoq

- Polkadot (DOT), Chainlink (LINK) va boshqalar

5. Markazsizlashtirilgan avtonom tashkilotlar (DAO)

DAO – bu yagona boshqaruvchi markazga ega bo‘lmagan tashkilot bo‘lib, qarorlar jamoa tomonidan ovoz berish orqali qabul qilinadi.

Misol: MakerDAO – DAI stablecoin ni boshqaruvchi DAO.

Web3 raqamli dunyoni qanday o‘zgartirmoqda?

1. Ma’lumotlar ustidan nazorat

- Web2 da ma’lumotlar yirik kompaniyalarga (Google, Facebook) tegishli.

- Web3 da foydalanuvchilar o‘z ma’lumotlariga egalik qiladi va ularni qanday ishlatish haqida qaror qabul qiladi.

2. Moliyaviy erkinlik

- Markazsizlashtirilgan moliya (DeFi) tizimi odamlarning banklarga bog‘liq bo‘lmagan holda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishiga imkon beradi.

- Foydalanuvchilar kriptovalyutalar orqali daromad topishi, staking yoki farming orqali foyda olishi mumkin. 3. Yangi daromad modellari

- NFT san’atkorlar va kontent yaratuvchilar uchun vositachilarsiz raqamli aktivlarni sotish imkoniyatini yaratadi.

- Play-to-Earn (kripto o‘yinlari, masalan, Axie Infinity) foydalanuvchilarga o‘yin orqali daromad olish imkonini beradi.

4. Xavfsizlik va shaffoflik

- Blokcheyn firibgarlik va ma’lumotlarning buzilishi xavfini kamaytiradi.

- Aqlli shartnomalar moliyaviy operatsiyalarni shaffof qiladi.

Web3 ning muammolari

Web3 katta imkoniyatlarga ega bo‘lsa-da, quyidagi muammolar mavjud:

- Masshtablash muammosi – blokcheyn tarmoqlari hali markazlashgan tizimlarga nisbatan sekinroq ishlaydi.

- Foydalanuvchilar uchun murakkablik – kripto hamyonlarni boshqarish va xavfsiz foydalanish uchun texnik bilimlar talab etiladi.

- Regulyatsiya masalalari – hukumatlar kriptovalyutalar va Web3 qonunlarini hali to‘liq ishlab chiqmagan.

Xulosa

Web3 – internetning kelajagi bo‘lib, u internetni markazsizlashtirish, xavfsizroq va adolatliroq qilishga qaratilgan. Hozirgi kunda bu texnologiya hali rivojlanish bosqichida bo‘lsa ham, moliya, ijtimoiy tarmoqlar va raqamli iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.